A’mâk-ı Hayâl romanında “Mise En Abyme”

Abstract

Arma biliminde, büyük bir kalkanın içindeki aynı nişanı taşıyan daha küçük kalkanı tarif etmek için kullanılan “mise en abyme”in kelime anlamı “sonsuz bir uçuruma koymak”tır. Mise en abyme’i, hanedan armalarının görsel düzenlenişindeki yansıma ve derinlik etkisinden ilham alarak edebiyata kazandıran André Gide, kavramın çerçevesini “resim içinde resim” ve “oyun içinde oyun” gibi farklı bağlamlarla genişletmiş, Kalpazanlar romanında edebî bir teknik olarak mise en abyme’e örnekler sunmuştur. Roman sanatına yeni açılımlar kazandırmak isteyen Gide’in bütünü temsil eden/yansıtan daha küçük birimleri anlatıya yerleştirmesi ve romanın yazılış sürecini bir tema olarak kurguya dâhil etmesi Yeni Romancılar ile postmodernist yazarların edebî görüşlerini de etkilemiştir. Claude-Edmonde Magny, Lucien Dällenbach ve Marcus Snow gibi pek çok araştırmacının çalışmaları ise mise en abyme’in farklı karakteristik özelliklerinin ortaya çıkmasını ve kavramsal çerçevesinin genişlemesini beraberinde getirmiştir. Bu çalışmada, Şehbenderzâde Filibeli Ahmed Hilmi’nin A’mâk-ı Hayâl romanında, edebî bir terim olarak mise en abyme’in izi sürülmüş, yapısı ve muhtevası itibariyle helezonik bir düzene sahip olan romandaki mikro yapıların makro yapıyla bağlantısı incelenmiştir. İç huzurunu arayan Râci’nin içine düştüğü inanç buhranından kurtulmak üzere çıktığı hakikat yolculuğunu anlatan roman; yansıma, tekrarlama, benzeme ve parça-bütün ilişkisi kurma gibi mise en abyme’in farklı özellikleri göz önünde bulundurularak ele alınmış, Ahmed Hilmi’nin, A’mâk-ı Hayâl’in merkezine/kalbine yerleştirdiği yapılar çözümlenmeye çalışılmıştır.